Kościół w Kiwitach

Czas gotyku pozostawił na Warmii pewną ilość pięknych budowli, które z braku piaskowca na morenowych terenach, wzniesione zostały z czerwonych palonych cegieł. Są między nimi godne uwagi budowle, okazałe świątynie, bramy miejskie, ratusze, domy mieszczańskie i nie mniej rzucające się w oczy, piękne kościoły wiejskie. Takim najpiękniejszym i najczystszym stylistycznie na Warmii kościołem, powstałym w średniowieczu, który może konkurować z każdym innym kościołem wiejskim jest świątynia w Kiwitach.

Wieś Kiwity położona jest na trasie Lidzbark Warmiński - Bisztynek. Powstała w okolicy morenowej z wzniesień dochodzącymi do 120 m i znajdują się w dawnej pruskiej krainie Mała Barcja. W 1308 r. biskup Eberhard z Nysy wydał niejakiemu Gerhardowi zezwolenie na budowę karczmy i młyna na polu osadniczym Prusów zwanym "Kibiten''. Dokument lokacyjny, Kiwity otrzymały 21 grudnia 1319 r.- od tegoż biskupa Eberharda z Nysy, przyznając wsi 45 łanów. W dokumencie tym, udzielono zezwolenie na budowę "kasztelu'' lub "bastionu'', jako schronienia dla mieszkańców w razie potrzeby. Pagórek usypany sztucznie mniej więcej w tym czasie, na który znajdował się najprawdopodobniej, jakiś rodzaj umocnień nazywa się "Górą ucieczki'', z czego język ludowy uczynił "Pchlą Górą''. Dekret lokacyjny wspomina o dziesięcinie dla proboszcza. Historycy, więc ustalają datę powstania parafii w Kiwitach na 1319 roku. Kościół parafialny istniał już prawdopodobnie w 1325 r.- być może drewniany a w 1335 r., wymieniony został kościół w Kiwitach pod wezwaniem świętych Piotra i Pawła.

Pierwszy znany nam proboszcz Hubert, występuje 18 listopada 1382 r., jako świadek. Istniejąca obecnie, okazała, orientowana świątynia halowa, została zbudowana w stylu gotyckim w latach 1350-1370 na cokole z polnych kamieni. Jako ceglana budowla bez wydzielonego prezbiterium wznosi się ona na najwyższym miejscu na wsi- pośrodku otoczonego wysokim murem cmentarza. Odnawiany był w 1687r. (wieża), w 1722r. (zakrystia) i 1791r. (elewacje zewnętrzne). Gruntową renowację przeprowadzono w 1862r. m.in. częściowa rekonstrukcja szczytów, a w 1879r. nastąpiła ponowna konsekracja. W 1972r. odnowiono cały kościół.

To piękny, gotycki, wiejski kościół na Warmii dzięki swej bogatej dekoracji blendowej, jak też wskutek dobrego zachowania w pierwotnym stanie, posiada od zachodu wieżę dzwonniczą, od północy zakrystię i neogotycką kruchtę. Budowę wieży rozpoczęto w końcu XIV wieku, jednak dopiero w XV wieku została wykończona. Wieża, która według znawców architektury sakralnej, należy do najładniejszych na Warmii, posiada w każdej z sześciu kondygnacji, odmienną artykulację, złożoną z blend ostrołukowych lub zamkniętych dwułuczem, a także rząd przenikających się blend o półkolistym zamknięciu. W zwięczeniu wieży od wschodu i zachodu, znajdują się szczyty schodkowe, wzbogacone poziomymi fryzami opaskowymi. Na szczycie zachodnim wieży, znajduje się chorągiewka z datą 1687 r. W jednej z blend wieży od strony zachodniej, wmurowana jest okrągła kula, być może pamiątka po wojnach szwedzkich. Na uwagę zasługuje artystycznie ukształtowany wschodni szczyt kościoła. Dla rozluźnienia dużej powierzchni, został on rozczłonkowany przez siedem wspinających się wysmukłych ślepych okien. Na każdym stopniu schodkowego szczytu znajdują się dwie wieżyczki, tak przy odrobinie fantazji mogą one przywodzić na myśl świeczki na choince. Na jednej z wieżyczek szczytowych, w jej wnętrzu, znajduje się sygnaturka a na zwiększeniu krzyż z kogutkiem. Do ściany północnej przylegają zakrystia i nowsza kruchta. Ściany zakrystii ożywione są blendami o łuku półkulistym, a od północy wieńczy ją szczycik schodowy z trzema blendami i sterczynami. Sąsiadująca z nią kruchta, naśladuje ten układ w duchu neogotyckim. Ściana południowa jak i pozostałe ściany świątyni, bogate są w dekoracje blendowe. Od strony południowej znajduje się wejście do podziemi kościoła, kiedyś nakryte przybudówką, rozebraną w XIX 74 w. Krypta kryła prochy zmarłych, zasłużonych dla parafii w dawnych wiekach. Ze względu na wielkie zniszczenie trumien, szczątki zebrano i przeniesiono w 1993 r., do wspólnej mogiły na cmentarz grzebalny w Kiwitach. Naroża budowli opięte są szkarpami zwieńczonymi blendowymi sterczynami. Elewacje dzielone są na przemian, ostrołukowymi oknami i parami blend. Biały pas tynku, ciągnie się pod okapem dookoła całego korpusu budowli i obejmuje również zakrystię. Wnętrze świątyni nakrywa nowy strop z desek, pokryty polichromią wykonaną przez malarzy warmińskich Bornowskich w 1874 r. -prawdopodobnie krewnych proboszcza z Kiwit Justo Bornowskiego zmarłego w Kiwitach 1902 r. W kruchcie i zakrystii znajdują się sklepienia krzyżowe, na tym ostatnim widnieje data 1722 r.

Ołtarz główny w lekkim pruskim rokoko, wykonany przed 1726 r., bogato zdobiony dekoracją akantową z rzeźbami świętych Piotra i Pawła, zakupionych od miasta Młymary. W wyższych kondygnacjach ołtarza, figury świętych Sebastiana, Wojciecha, Kazimierza i Józefa, dwa aniołki oraz w zwieńczeniu św. Jerzy na koniu. W polu środkowym cenna rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem, późnogotycka z 1500 r., niestety później czyjeś ręce przyłożyły do niej dłuto i przerobiły przy tym twarz figury. Na zasuwie Ukrzyżowania, który należy do starego wyposażenia kościoła. W czasie ostatniej konserwacji 1991 r., odkryto datę jego powstania 1686 r. Przed ołtarzem tralkowa balustrada.

Ołtarze boczne, późnobarokowe, lewy z 1718 r. z obrazem M. B. Różańcowej XIX w. (Okrągły) i nowym namalowanym przez Bronisława Owczarka z Kalisza Jezusa Miłosiernego (1987). Prawy ołtarz wykonany w 1701 r. w kondygnacji górnej ołtarza okrągły obraz św. Mikołaja z XVIII w., poniżej kopia obrazu M. B. Stoczkowskiej, wykonana przez Rossitę Bartoszewską z Warszawy w 1984 r.-fundowany przez proboszcza ks. Artura J. Szymanka - w miejsce zaginionego w latach powojennych obrazu św. Rodziny. Na ścianie południowej obraz św. Sebastiana - drugorzędnego patrona parafii z Xviii w. Natomiast na ścianie północnej wiszą obrazy Wniebowzięcia NMP (XIX w.) i "Mater Dolorosa" (XIX w.) - konsekrowane w latach 1991-1993 r.).

Ambona późnobarokowa wykonana między 1726 a 1733 rokiem o ładnie ukształtowanej czaszy ujętej wolutami, miedzy którymi stoją figurki czterech Ewangelistów. Malowidło w Zaplecku przedstawia Chrystusa Dobrego Pasterza, rzeźba na baldachimie św. Pawła. Chór muzyczny późnobarokowy z około połowy XVIII w. z malowanymi na parapecie scenami z życia św. Walentego. Organy z XVIII w., powiększone w 1933 r. z prospektem, w którym wykorzystano elementy dekoracyjne rokokowe. W 1979 r. przeprowadzono ich generalny remont. Dwa konfesjonały rokokowe, wykonano w 1760 r. przez Bernarda Schmidta z Reszla. Chrzcielnica z ogrodzeniem późnobarokowym z 1720 r., została usunięta w 1966 r. i zastąpiona nowa, co stanowi wielką stratę dla jednolitego wyposażenia w nętrza świątyni. Ołtarz "soborowy" dębowy, jak również ambona "liturgiczna", wykonane w 1981 r. przez miejscowego stolarza Leszka Buczela. Dwie tablice nagrobne w kościele zasługują na szczególną uwagę. Epitafium właściciela ziemskiego Eustachego von Knobelsdorf + 1671 majątku Mengen (Mirosław), barokowe, drewniane o dekoracji chrząstkowej, zdekompletowane. Drugi kamień nagrobny, prawdopodobnie najznaczniejszego mieszkańca Jana Wilde, który jako proboszcz Kiwit, został pierwszym biskupem sufraganem warmińskim zmarł 17.12.1532 roku w sędziwym wieku mając 94 lat i tu został pochowany. Spośród lichtarzy na uwagę zasługuje, duży lichtarz paschalny odlany z cyny w 1644 r. W zakrystii barokowa komoda z XVIII w. a wśród paramentów, zwraca uwagę jeden ornat z tkaniny z XVIII w. i haftowane velum z datą 1666 r. Monstrancja barokowa z 1722 r. , daru proboszcza Jana Rogali. Kielich barokowy z 1590 r. i puszka z tej epoki. W drzwiczkach szafkowych komody, obraz Ukrzyżowania malowany na blasze oraz krzyż drewniany połowy XVIII w. W kruchcie szafa neogotycka na szaty liturgiczne a w niszy ściennej ludowa figurka św. Walentego, przeniesiona z kapliczki w Bartnikach. Dwa stare dzwony kiwickiego kościoła, jeden z 1622 r. a drugi z 1652 r. szczęśliwie uniknęły w czasie ostatniej wojny przetopienia. Wywiezione w głąb Niemiec, zostały odnalezione przez byłego proboszcza z Kiwit Jana Wronkę, na stanowisku obecnie znajdują się jako eksponaty w mauzoleum "Ucieczka i wygnanie'' na historycznym lotnisku w pobliżu Monachium. Obecnie trzy dzwony zostały odlane w Firmie odlewniczej Felczyńskichw Przemyślu i konsekrowane przez biskupa Józefa Drzazgę w 1962 r. W otoczeniu kościoła mur kamienny, być może średniowieczny, w którym od wschodu i północy neogotyckie bramki oraz od północy kapliczka o formie kulistej z segmentowym przyczółkiem i wnęką, w której rzeźba NMP Niepokalanej Poczętej rokokowa z 2 połowy XVIII w. Na całej Warmii znane było powiedzenie, kiedy chciano określić człowieka bardzo szczupłego "wyglądasz, jak śmierć z Kiwit''. To określenie odnosi się do mierzącego 65 cm kościotrupa, który z kosą w prawicy, na pamiątkę pustoszącego napadu Litwinów z 1311 r., spogląda na wieś z niszy nad wschodnim portalem centralnym przy kościele. Rzeźba ta zniszczona w latach po II wojnie światowej, została wykonana z drewna na podstawie starych fotografii, przez Andrzeja Kwederackiego z Lidzbarka Warm. w 1991 roku, i umieszczona na swoim miejscu.

oprac. ks. Władysław Zdaniukiewicz

uzupełnił ks. Artur Józef Szymanek