Kościół w Kiwitach
Czas gotyku pozostawił na Warmii pewną ilość pięknych budowli, które z braku
piaskowca na morenowych terenach, wzniesione zostały z czerwonych palonych
cegieł. Są między nimi godne uwagi budowle, okazałe świątynie, bramy miejskie,
ratusze, domy mieszczańskie i nie mniej rzucające się w oczy, piękne kościoły
wiejskie. Takim najpiękniejszym i najczystszym stylistycznie na Warmii kościołem,
powstałym w średniowieczu, który może konkurować z każdym innym kościołem
wiejskim jest świątynia w Kiwitach.
Wieś Kiwity położona jest na trasie Lidzbark Warmiński - Bisztynek. Powstała
w okolicy morenowej z wzniesień dochodzącymi do 120 m i znajdują się w dawnej
pruskiej krainie Mała Barcja. W 1308 r. biskup Eberhard z Nysy wydał niejakiemu
Gerhardowi zezwolenie na budowę karczmy i młyna na polu osadniczym Prusów
zwanym "Kibiten''. Dokument lokacyjny, Kiwity otrzymały 21 grudnia 1319 r.- od
tegoż biskupa Eberharda z Nysy, przyznając wsi 45 łanów. W dokumencie tym,
udzielono zezwolenie na budowę "kasztelu'' lub "bastionu'', jako schronienia dla
mieszkańców w razie potrzeby. Pagórek usypany sztucznie mniej więcej w tym
czasie, na który znajdował się najprawdopodobniej, jakiś rodzaj umocnień nazywa się
"Górą ucieczki'', z czego język ludowy uczynił "Pchlą Górą''. Dekret lokacyjny
wspomina o dziesięcinie dla proboszcza. Historycy, więc ustalają datę powstania
parafii w Kiwitach na 1319 roku. Kościół parafialny istniał już prawdopodobnie w
1325 r.- być może drewniany a w 1335 r., wymieniony został kościół w Kiwitach pod
wezwaniem świętych Piotra i Pawła.
Pierwszy znany nam proboszcz Hubert, występuje 18 listopada 1382 r., jako świadek.
Istniejąca obecnie, okazała, orientowana świątynia halowa, została zbudowana w stylu
gotyckim w latach 1350-1370 na cokole z polnych kamieni. Jako ceglana budowla bez
wydzielonego prezbiterium wznosi się ona na najwyższym miejscu na wsi- pośrodku
otoczonego wysokim murem cmentarza. Odnawiany był w 1687r. (wieża), w 1722r.
(zakrystia) i 1791r. (elewacje zewnętrzne). Gruntową renowację przeprowadzono w
1862r. m.in. częściowa rekonstrukcja szczytów, a w 1879r. nastąpiła ponowna
konsekracja. W 1972r. odnowiono cały kościół.
To piękny, gotycki, wiejski kościół na Warmii dzięki swej bogatej dekoracji blendowej,
jak też wskutek dobrego zachowania w pierwotnym stanie, posiada od
zachodu wieżę dzwonniczą, od północy zakrystię i neogotycką kruchtę. Budowę
wieży rozpoczęto w końcu XIV wieku, jednak dopiero w XV wieku została
wykończona. Wieża, która według znawców architektury sakralnej, należy do
najładniejszych na Warmii, posiada w każdej z sześciu kondygnacji, odmienną
artykulację, złożoną z blend ostrołukowych lub zamkniętych dwułuczem, a także rząd
przenikających się blend o półkolistym zamknięciu. W zwięczeniu wieży od wschodu
i zachodu, znajdują się szczyty schodkowe, wzbogacone poziomymi fryzami
opaskowymi. Na szczycie zachodnim wieży, znajduje się chorągiewka z datą 1687 r.
W jednej z blend wieży od strony zachodniej, wmurowana jest okrągła kula, być może
pamiątka po wojnach szwedzkich. Na uwagę zasługuje artystycznie ukształtowany
wschodni szczyt kościoła. Dla rozluźnienia dużej powierzchni, został on
rozczłonkowany przez siedem wspinających się wysmukłych ślepych okien. Na
każdym stopniu schodkowego szczytu znajdują się dwie wieżyczki, tak przy odrobinie
fantazji mogą one przywodzić na myśl świeczki na choince. Na jednej z wieżyczek
szczytowych, w jej wnętrzu, znajduje się sygnaturka a na zwiększeniu krzyż z
kogutkiem. Do ściany północnej przylegają zakrystia i nowsza kruchta. Ściany
zakrystii ożywione są blendami o łuku półkulistym, a od północy wieńczy ją szczycik
schodowy z trzema blendami i sterczynami. Sąsiadująca z nią kruchta, naśladuje ten
układ w duchu neogotyckim. Ściana południowa jak i pozostałe ściany świątyni,
bogate są w dekoracje blendowe. Od strony południowej znajduje się wejście do
podziemi kościoła, kiedyś nakryte przybudówką, rozebraną w XIX 74 w. Krypta kryła
prochy zmarłych, zasłużonych dla parafii w dawnych wiekach. Ze względu na wielkie
zniszczenie trumien, szczątki zebrano i przeniesiono w 1993 r., do wspólnej mogiły
na cmentarz grzebalny w Kiwitach. Naroża budowli opięte są szkarpami
zwieńczonymi blendowymi sterczynami. Elewacje dzielone są na przemian,
ostrołukowymi oknami i parami blend. Biały pas tynku, ciągnie się pod okapem
dookoła całego korpusu budowli i obejmuje również zakrystię. Wnętrze świątyni
nakrywa nowy strop z desek, pokryty polichromią wykonaną przez malarzy
warmińskich Bornowskich w 1874 r. -prawdopodobnie krewnych proboszcza z Kiwit
Justo Bornowskiego zmarłego w Kiwitach 1902 r. W kruchcie i zakrystii znajdują się
sklepienia krzyżowe, na tym ostatnim widnieje data 1722 r.
Ołtarz główny w lekkim pruskim rokoko, wykonany przed 1726 r., bogato zdobiony
dekoracją akantową z rzeźbami świętych Piotra i Pawła, zakupionych od miasta
Młymary. W wyższych kondygnacjach ołtarza, figury świętych Sebastiana,
Wojciecha, Kazimierza i Józefa, dwa aniołki oraz w zwieńczeniu św. Jerzy na koniu.
W polu środkowym cenna rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem, późnogotycka z 1500 r.,
niestety później czyjeś ręce przyłożyły do niej dłuto i przerobiły przy tym twarz
figury. Na zasuwie Ukrzyżowania, który należy do starego wyposażenia kościoła. W
czasie ostatniej konserwacji 1991 r., odkryto datę jego powstania 1686 r. Przed
ołtarzem tralkowa balustrada.
Ołtarze boczne, późnobarokowe, lewy z 1718 r. z obrazem M. B. Różańcowej XIX w.
(Okrągły) i nowym namalowanym przez Bronisława Owczarka z Kalisza Jezusa
Miłosiernego (1987). Prawy ołtarz wykonany w 1701 r. w kondygnacji górnej ołtarza
okrągły obraz św. Mikołaja z XVIII w., poniżej kopia obrazu M. B. Stoczkowskiej,
wykonana przez Rossitę Bartoszewską z Warszawy w 1984 r.-fundowany przez
proboszcza ks. Artura J. Szymanka - w miejsce zaginionego w latach powojennych
obrazu św. Rodziny. Na ścianie południowej obraz św. Sebastiana - drugorzędnego
patrona parafii z Xviii w. Natomiast na ścianie północnej wiszą obrazy
Wniebowzięcia NMP (XIX w.) i "Mater Dolorosa" (XIX w.) - konsekrowane w latach
1991-1993 r.).
Ambona późnobarokowa wykonana między 1726 a 1733 rokiem o ładnie ukształtowanej
czaszy ujętej wolutami, miedzy którymi stoją figurki czterech Ewangelistów. Malowidło
w Zaplecku przedstawia Chrystusa Dobrego Pasterza, rzeźba na baldachimie św. Pawła.
Chór muzyczny późnobarokowy z około połowy XVIII w. z malowanymi na parapecie scenami
z życia św. Walentego. Organy z XVIII w., powiększone w 1933 r. z prospektem,
w którym wykorzystano elementy dekoracyjne rokokowe. W 1979 r. przeprowadzono
ich generalny remont. Dwa konfesjonały rokokowe, wykonano w 1760 r. przez Bernarda
Schmidta z Reszla. Chrzcielnica z ogrodzeniem późnobarokowym z 1720 r., została usunięta
w 1966 r. i zastąpiona nowa, co stanowi wielką stratę dla jednolitego wyposażenia w
nętrza świątyni. Ołtarz "soborowy" dębowy, jak również ambona "liturgiczna",
wykonane w 1981 r. przez miejscowego stolarza Leszka Buczela. Dwie tablice nagrobne
w kościele zasługują na szczególną uwagę. Epitafium właściciela ziemskiego
Eustachego von Knobelsdorf + 1671 majątku Mengen (Mirosław), barokowe, drewniane
o dekoracji chrząstkowej, zdekompletowane. Drugi kamień nagrobny, prawdopodobnie
najznaczniejszego mieszkańca Jana Wilde, który jako proboszcz Kiwit, został pierwszym
biskupem sufraganem warmińskim zmarł 17.12.1532 roku w sędziwym wieku mając 94 lat
i tu został pochowany. Spośród lichtarzy na uwagę zasługuje, duży lichtarz paschalny
odlany z cyny w 1644 r. W zakrystii barokowa komoda z XVIII w. a wśród paramentów,
zwraca uwagę jeden ornat z tkaniny z XVIII w. i haftowane velum z datą 1666 r.
Monstrancja barokowa z 1722 r. , daru proboszcza Jana Rogali. Kielich barokowy z 1590 r.
i puszka z tej epoki. W drzwiczkach szafkowych komody, obraz Ukrzyżowania malowany
na blasze oraz krzyż drewniany połowy XVIII w. W kruchcie szafa neogotycka na szaty
liturgiczne a w niszy ściennej ludowa figurka św. Walentego, przeniesiona z kapliczki
w Bartnikach. Dwa stare dzwony kiwickiego kościoła, jeden z 1622 r. a drugi z 1652 r.
szczęśliwie uniknęły w czasie ostatniej wojny przetopienia. Wywiezione w głąb Niemiec,
zostały odnalezione przez byłego proboszcza z Kiwit Jana Wronkę, na stanowisku obecnie
znajdują się jako eksponaty w mauzoleum "Ucieczka i wygnanie'' na historycznym lotnisku
w pobliżu Monachium. Obecnie trzy dzwony zostały odlane w Firmie odlewniczej Felczyńskichw
Przemyślu i konsekrowane przez biskupa Józefa Drzazgę w 1962 r. W otoczeniu kościoła mur
kamienny, być może średniowieczny, w którym od wschodu i północy neogotyckie bramki oraz
od północy kapliczka o formie kulistej z segmentowym przyczółkiem i wnęką, w której
rzeźba NMP Niepokalanej Poczętej rokokowa z 2 połowy XVIII w. Na całej Warmii znane
było powiedzenie, kiedy chciano określić człowieka bardzo szczupłego "wyglądasz,
jak śmierć z Kiwit''. To określenie odnosi się do mierzącego 65 cm kościotrupa,
który z kosą w prawicy, na pamiątkę pustoszącego napadu Litwinów z 1311 r.,
spogląda na wieś z niszy nad wschodnim portalem centralnym przy kościele.
Rzeźba ta zniszczona w latach po II wojnie światowej, została wykonana z drewna na
podstawie starych fotografii, przez Andrzeja Kwederackiego z Lidzbarka Warm. w 1991 roku,
i umieszczona na swoim miejscu.
oprac. ks. Władysław Zdaniukiewicz
uzupełnił ks. Artur Józef Szymanek